* Bu yazı  Nurettin Şafak’ın  Türkiye’nin Türkistan coğrafyasına bakışı, devletler arasındaki ilişkilerin seyri, yapılanlar ve yapılması gerekenlere ilişkin önerilere kadar pek çok konuda görüşlerini haberiniz.com okurlarıyla paylaştığı Şubat 2012 tarihli röportajdan alınmıştır.

Türkmenistan’da Türk’e dair ne gördünüz?

Öncelikle şunu belirtmek isterim ki, Sovyetler Birliği dağılmadan önce Türkmenistan ve Türkistan’daki öteki Türk devletleri, benim için “Kaf Dağı’nın ardındaki” ulaşılması mümkün olmayan efsanevi masal ülkeleriydi. Sovyetler dağıldıktan sonra Türkistan’daki ülkeleri görmeyi çok istiyordum. Cenabı Allah’ın takdiriyle Türkmenistan’a görevli olarak gitmemiz nasip oldu.  Sorunuza gelince; bizde unutulan, hafızamızdan silinmeye yüz tutmuş, yaşamayan, yaşatılmayan, bizim neslimizin görüp de uygulamadığı, bizden sonra gelen nesillerin ise haberdar olmadığı bir takım değerleri, kültürleri, gelenekleri, töreleri, oyunları, eğlenceleri Türkmenistan’da canlı ve yaşar gördüm.  Bunları müşahhaslaştırırsak, örneğin, benim babamın döneminde köylerde aşık oynanırdı, ceviz

oynanırdı. Biz çocukken akşamları yüzük oynardık. Bunları yeni nesil bilmez; aşığın ne olduğunu, neden yapıldığını bilmez. Ama Türkmenistan’da gençler ve çocuklar hala aşık oynar, yüzük saklama oynar.  Bizde metropol kentlerde tamamen yok olan, kırsal alanda ise yok olmaya yüz tutan misafir ağırlama kültürü Türkmenistan’da adeta canı gönülden kabul görür. Mihman Atadan Uludur sözü ve elinde avucunda ne varsa misafire ikram etmesi, töreye bağlılığın en güzel ifadesi olsa gerek.  Türkmenistan bizim kadim tarihimizin dibacesi. Bizim okullarımızda okutuluyor mu bilmiyorum ama Türkmenistan’da Oğuz Han Oğuz Ata olarak, Dede Korkut Korkut Ata olarak yaşıyor, yaşatılıyor. Küçükken yaramazlık yaptığımızda ya da uyku saatinde yatmadığımızda “Korkut-Horkut” geliyor diye korkuturlardı; Türkmenistan’da Korkut Ata’nın yani Dede Korkut’un yaşatıldığını gördüm. Selçuk Bey’e, Tuğrul ve Çağrı Beyler’e, Köroğlu’na, Karacaoğlan’a bizden daha çok sahip çıktıklarını gördüm. Türkiye’deki yer isimlerinin pek çoğunun oradan geldiğine şahit oldum.

Sovyetler’in uyguladığı politikalar etkili olmamış mı?

Olmaması mümkün değil. Tabi ki etkili olmuş. Tarih emperyal devletlerin işgaline uğrayan milletlerin yok olup gittiklerine şahitlik eder. Olaya bu noktadan bakıldığında Büyük Selçuklu İmparatorluğu’nun dağılmasından sonra hanlıklar ve beylikler dönemi başlamış. Osmanlı İmparatorluğu ile de sağlam bir bağ kurulamamış. 1853 Kırım Savaşı’nda mağlup olan Rusya, Batıya ve sıcak denizlere inme emeline set çekilince, başta Almanya olmak üzere batılı ülkelerin sinsice yürüttüğü politikalar sonucu Türkistan’ı işgale yöneldi ve 1860’lı yıllardan itibaren kademe kademe Türkistan’ı işgal etti. Zaten hanlıklara ve cüzlere ayrılmış olan Türkistan uzun süre Rusya’nın sömürgesi olarak yaşadı. Ancak Türklük ve İslamlık şuuruna sıkı sıkıya bağlı olan Türkistan Türklüğü, kendi benliğini korumayı bildi. 2002 yılının ortalarında bir görev dolayısıyla uçakla Özbekistan’ın başkenti Taşkent’e gittim. Dönüşte karayolunu tercih ettim ve bir taksi ile döndüm. Dönüş yolumun üstündeki Semerkant ve Buhara’yı gezme imkânım oldu. Semerkant’a sabah ezanı okunurken girdim. Tarifi mümkün değil; Semerkant sokakları akın akın camiye giden insanlarla doluydu. Yaklaşık 150 yıl fiilen emperyalizmin namlusunun ucunda yaşamaya mahkûm bu millet, dinini de milliyetini de unutmamış.

Diğer Türk Cumhuriyetleri gibi Türkmenistan’ın yaklaşık 150 yıl Emperyalist Rus işgalinde kaldığını söylediniz. Neler yaşanmış o dönemde, sonuçları ne olmuş? 

Rus işgali ve 1917 Bolşevik İhtilali, Türkmenleri daha çok tarihinden ve kültüründen koparmaya çalıştığı gibi, maddi kaynaklarını da Moskova’ya taşımış. Bolşevik devriminde “millet yok, sadece sosyalizm var, halklar var” denmesine rağmen tek halkın hükümranlığı söz konusu olmuş o da Rus halkı. Başka bir tabirle Rus şovenizmi hakim kılınmış.  1925’den itibaren Türkistan parçalanarak sonu …istanla biten beş ayrı sözde cumhuriyet kurulmuş. Bu cumhuriyetler arasındaki küçük kültürel farklılıklardan bir millet oluşturulmaya çalışılmış. Özellikle şive farklılıkları, lehçe farklılıkları ön plana çıkarılmış. Zaten 1920’lerde başlayan ve özellikle Kırgızistan, Özbekistan, Türkmenistan’ın bir bölümünde şiddetli direnişlere sahne olan ve dünya tarihine Rusların ağzı ile Basmacılar olarak geçen, bizim mücahit dediğimiz başkaldırının bastırılmasında da bu küçük farklılıklar kullanılmıştır. Türkistan ayaklanmaları bastırılıp, devletçikler oluşturulduktan sonra, Rus alfabesi kabul ediliyor ve eğitim ve öğretim Rusça yapılıyor. Türkistan tarihi yok kabul ediliyor. Dolayısıyla nesiller arası bağ kopmaya başlıyor. Bağımsızlıktan önceki son nesil her ne kadar edep, ahlâk ve ananesini devam ettirmeye çalışsa da tarihinden tamamen koparılıyor. Böylece yeni nesiller kendi tarihinden haberdar olamıyor.

Yeni dönemde bu durum değişti mi?

Bağımsızlıktan itibaren rahmetli Sapar Murat Türkmenbaşı, ekonomik hamle ile birlikte kültürel bir seferberlik başlattı. Türkmen’e “kim” olduğunu öğretti. Türkiye ile Türkmenistan arasındaki kardeşlik bağı Türkmenbaşı tarafından gerçekleştirildi. Türkmenlerin genç nesillerinin Türkiye Türklüğü ile olan kan ve kültürel bağdan (az sayıda aydın dışında) haberi ve bilgisi yoktu. Bilgi sahibi olanlarda da duygu zayıflığı ve sindirilmişliğin verdiği ürkeklik vardı. Adını her zaman rahmetle ve minnetle andığım Sapar Murat Türkmenbaşı bir yandan toplantılar, konferanslar, sempozyumlar düzenlettirip dünya Türkleri ile sıkı ilişki kurarken, öte yandan okullarda kendi kaleme aldığı “Ruhname” başta olmak üzere tarih kitapları ile Türkmen’in soy kütüğünü ortaya çıkardı.  Rahmetlinin söylediği gibi “Türkmen’in aslı yadına düştü.” Yeni kurulan kültür merkezlerinin, alışveriş merkezlerinin, müzelerin önüne Türk’ün kadim tarihini canlandıran Türk Büyüklerinin, Türk âlimlerinin anıt ve heykellerini yaptırdı, yerleşim yerlerine Türk büyüklerinin, ediplerinin, şairlerinin ismini koydu. Komünizm çağrışımı yapan tüm yer adlarını değiştirdi. Kısaca Türkmen’in öz kimliğini yeniden düzenleyip tescil ettirdi.

Bu sürecin önemli bir bölümünde siz orada bulunuyordunuz. 

Evet, ilk şaşkınlıkların atlatılmaya çalışıldığı bir dönemdi, benim görev yıllarım. TRT, merhum Özal’ın yönlendirmelerine koşut olarak diğer kurumlar gibi Türkmenistan’a bir temsilcilik açmıştı. Temsilci olarak göreve başladığımız ilk günden itibaren, hem Türkiye’nin hem de Türkmenistan’ın önceliklerini dünya kamuoyuna aktarmaya başladık. İki devlet başkanının yürüttüğü kardeşane ilişki kurumlarımıza da yansıyordu. “Bir millet iki devlet” ülküsü sözde kalmıyor, yaptığımız televizyon programları ve haberlerle herkes gibi biz de adı konulmamış bir seferberliğe katkı sunmaya gayret ediyorduk. Bu çabalarımızın boşa gitmediğini, takdir gördüğünü de bizzat yaşadıklarımızla görüyorduk. Bizim dönemimizde TRT için açılmayan hiçbir kapı yoktu, ülkedeki tüm faaliyetlere çağrılıyorduk, öyle ki merhum Cumhurbaşkanı Türkmenbaşı, biz gelmeden, TRT ekibini görmeden basın açıklamasına bile başlamıyordu. Güzel bir çalışma dönemiydi, hem bizim hem de iki ülke için.

Tüm bu çabalar Türkmenistan’ı daha özgür hale getirebildi mi?

Şu an için bunu demek mümkün değil. Aslında ilk bakışta Türkmenistan bağımsız bir ülke ancak, olaya ekonomik, kültür ve siyasi olarak baktığımızda bağımsızlığın izafi olduğunu görüyoruz. Bu sadece Türkmenistan’a özgü değil. Afrika’nın, Asya’nın, Arabistan’ın tamamını bu izafi bağımsızlığa katabiliriz. Sovyetlerin dağılması ile birlikte Türkmenistan’ın Rusya ile hukuki bağı ortadan kalktı ama “buyurun kendi kendinizi yönetin” demekle her şeyin yerli yerine geldiğini söylemek mümkün değil.

Eski “Sovyet” gitti yeni “Sovyet” mi geldi?

Sovyetler döneminde üretim merkezi planlama ile yapılıyordu ve bunda Türkmenistan’ın herhangi bir katkısı söz konusu değildi. Ancak genelde herkesin karnı bir şekilde doyuyordu. Devlet Sekreteri ve bakanlar Türkmen idi ama karar mekanizmasında sadece memurdular, Rusların verdiği görevi yerine getirme dışında iradeleri söz konusu değildi. Bağımsızlıkla birlikte batı ferdiyetçiliği ve sermayesinin taarruzu başladı. Bağımsızlığın ilanından itibaren sermayesi sıfır düzeyinde olan Türkmenistan kısa zamanda küresel sermayenin kıskacına girdi. Batı sermayesi ile gaz ve petrol daha çok çıkarılıyor, daha çok market buluyor, daha çok para dönüyor. Ülkede şu anda yoğun bir imar faaliyeti var, milyonerler hızla artıyor ama şimdi herkes doymuyor. Şehirler güzelleşiyor, eskinin köhne ve sevimsiz, insanları kontrole yönelik yapılaşma sistemi yerini daha modern mimariye bırakıyor. Oteller inşa ediliyor, küçük çaplı üretim tesisleri yapılıyor. Bir nevi Arap ülkelerine uygulanan politika batılı ülkelerce Türkmenistan’a da uygulanıyor. Üçüncü dünya uygulanan şablon buraya da kopya edilmeye çalışılıyor. Bunun sonucu ülkeye para giriyor, ancak bu para vatandaşa ulaşmıyor, gelir dağılımı son derece kırılgan seyrediyor. Siyasiler sadece kimliklerinin rengini değiştirdi, içerik aynı.

Türkmenistan’aözgü durumlar var yani…

Türkmenistan, Sovyetlerin dağılmasından sonra ortaya çıkan cumhuriyetler içinde en zor durumda kalanlarından biri. Sovyetler dağıldığında milli entellektüel birikimi hemen hemen yok denecek durumdaydı. Türkmenler her ne kadar bunu 1948’de meydana gelen ve toplam nüfusun üçte ikisinin öldüğü Aşkabat depremine bağlasa da depremden sonraki dönemde de milli aydın yetişecek ortam oluşmamıştı. Dolayısıyla Türk Cumhuriyetleri bağımsızlıklarını entelektüel birikimin sonucu; hazırlıklı olarak elde etmiş değiller. Az da olsa Moskova’da okuyan Türkmen entelektüel yetişmiş olsa da bunlarla da bağımsızlığı hedefleyecek bir potansiyel elde edilememiş.  Kimilerine göre Türkmenler bağımsızlığın şaşkınlığını yaşamışlar ve buruk karşılamışlardır. Yıllardır Türkmenistan’a hiçbir yatırım yapılmamıştı ve Rusya bağımsızlıkta vaat ettiği ödeneği de vermeyince, Türkmenler adeta boşlukta, kimsesiz ve garip bir duruma düşmüşlerdi. Bu ortamda Türkmenistan’ın en fazla bel bağladığı ülke muhakkak ki Türkiye idi. Bu konuda Sapar Murat Türkmenbaşı ve Turgut Özal’ın çalışmaları oldu ama bu çalışmalar zaman zaman inkıtaya uğradı. Türkiye’nin yeterli desteği sağlayamaması, Batı ferdiyetçiliğinin ve sanayinin taarruzu, Rusya ile 150 yıla yakın birlikteliğin getirdiği ekonomik ve sosyal bağımlılık, Türkmenistan’ın geleceğini belirlemede en büyük handikap olarak ortaya çıktı ve halen bu aşılmış değil.

Aşılması için Türkiye’nin çabası yeterli değil mi?

Azerbaycan ve Türkistan’daki kardeşlerimizin bağımsızlığa adım adım ilerlediği gün gibi aşikâr iken Türkiye maalesef o dönemde gerekli hazırlığı yapamadı. Öyle ki Özbekistan bağımsızlığını ilan edip İslam Kerimoğlu Türkiye’ye geldiğinde hâlâ havaalanında Sovyetlerin Orak Çekiç’li bayrağı dalgalanıyordu. İslam Kerimoğlu’nu Sovyet Büyükelçisi karşılıyor ve Kerimoğlu da O’nu “Sizin ağalığınız sona erdi sen hangi sıfatla buradasın” diye azarlıyordu. O gün Türkiye Hükümeti apar topar bakanlar kurulunu toplayıp, Özbekistan’ı tanıyordu. Bu durum Türkiye’nin ne kadar hazırlıksız olduğunun bir göstergesi olsa gerek. Türkiye Orta Asya Türk Cumhuriyetleri’ne yardımcı olmak, yön göstermek ve eğitim, ziraat, teknik kullanım konularında yardımcı olmak üzere TİKA denen bir birim kurdu. Bu Cumhuriyetlere uzmanlaşmış insanlar gönderilecek ve yaklaşık bir asır dünyaya kapalı olan bu insanlara yön verilecekti. Maalesef uzman adı altında gönderilenlerin büyük bölümünün kendilerinin eğitime ihtiyacı olduğu görüldü. Tabir caizse ahbap, tanıdık, eş dost torpili orda da kendini gösterdi. Bu ülkelerle Türkiye arasında kardeşliği tesis edecek girişimler yerine tam tersi davranışlar sergilendi. Örneğin, her iki ülkenin çıkarına uygun olan Trans Hazar Doğalgaz Boru Hattı Projesi özellikle Türkiye tarafından kadük edildi. Söz konusu proje yerine, Mavi Akım Doğalgaz Projesi tercih edildi. O dönemde çok televizyonlu, çok gazeteli bir holding sürekli Trans Hazar Doğalgaz Projesi’nin hayal olduğundan bahsediyor, Türkmenbaşı’nı da adeta alaya alıyordu. Bu davranış tarzı o günlerde iki ülke ilişkilerine önemli darbe vurdu ve sonuçlarından Türkiye’nin zararlı çıktığı görüldü.

Sizin önerileriniz neler?

Bu ülkeler arasında işbirliğinin en iyi yolu devlet başkanları düzeyinde oluşturulacak dostluktan geçer. Bunu Rahmetli Özal ile Rahmetli Türkmenbaşı önemli ölçüde gerçekleştirdi. Daha sonra maalesef aynı dinamiklik gösterilemedi. Bugün Türkmenistan’da önemli işlere damga vuran Türk şirketleri Turgut Özal’ın vefatından önce Türk Cumhuriyetleri’ne yaptığı gezide götürülen insanlardır. Bu ülkelerde devlet başkanın ağzından çıkan her cümle bir kanundur. Resmî temaslar hiç ara vermeden sürdürülmelidir.

İkili ilişkilerin iyi olması gerekiyor…

Evet, devlet başkanlarının tutumu belirleyici oluyor, yol gösterici oluyor. Bağımsızlığın kazanıldığı ilk yıllarda yeni nesil iki ülkenin soy birliği olduğunu yeni duymaya başlamıştı. Bu birlikteliği perçinlemek için iki ülke okullarının ders kitaplarında ortak değerlere yer verilmelidir. Bizim Yunus Emre’miz, Hacı Bektaş’ımız, Mehmet Akifimiz, onların ders kitaplarında, Türkmen’in Mahdum Kulu’su, Molla Nefes’i, Seydi’si bizim ders kitaplarımızda yer almalı. Biz nasıl Dandenakan Savaşı’nı biliyorsak onlar da Malazgirt Meydan Muharebesi’ni, destansı Çanakkale Savaşı’nı bilmeli. Bu örnekler çoğaltılabilir. Kısaca iki ülkenin homojen yapıya kavuşması için kan birliği ve dil birliğinin yanına inanç birliği de hâkim kılınmalı.  Daha da önemlisi Orta Asya’da ekonomik ve siyasi bağımsızlığın sadece Türkmenistan’la sağlanması mümkün değil. Öncelikle devletler arasında Türkistan Şuurunun yerleşmesi şart. Şuurlu her Türk insanının bu umudu canlı tutması gerekir.

Bomba şimşekleri beyninden inip her siperin  Sönüyor göğsünün üstünde o arslan neferin.  Ölüm indirmede gökler, ölü püskürmede yer,  O ne müthiş tipidir, savrulur enkazı beşer.  Boşanır sırtlara, vadilere, sağnak sağnak.  Kafa göz, gövde, bacak, kol, çene, parmak, el ayak  Vurulup, tertemiz alnından, uzanmış yatıyor,  Bir hilal uğruna yarap ne güneşler batıyor.  Ey bu topraklar için toprağa düşmüş asker  Gökten ecdat inerek öpse o pak alnı değer. Sana dar gelmeyecek makberi kimler kazsın?  Gömelim gel seni tarihe desem sığmazsın.
Ünlü Şair Mehmet Akif’in Çanakkale destanı, Çanakkale Savaşlarının korkunç vahametini adeta gözlerimizin önüne seriyor. Bir asır geçmesine rağmen, bu savaşın korkunçluğu Akif’in şiiri ile adeta günü yaşıyor muşuz gibi hayalimizde canlandırmamıza yol açıyor.

Çanakkale Savaşlarının dünya için olduğu kadar bizim için de önemli yeri bulunmaktadır. Çanakkale’de kazanılan zafer, üst üste gelen mağlubiyetlerin, bozgunların ardından bir ümit ışığı olmuştur. Bu zaferin verdiği kendine güven duygusu ilerde Milli Mücadele’yi ateşleyecek olan heyecana kıvılcım da sağlamıştır. Birinci Dünya Savaşı’nın ardından Anadolu’da işgale karşı direniş hareketi başlatan kadroya baktığımız zaman çoğunun Çanakkale’de de görev almış kişiler olduğunu görürüz.*

Çanakkale muharebelerinde bulunmuş yedek subaylardan Kazım Şakir, Çanakkale Günlüğünde şöyle diyordu: “Anlaşılıyor ki aziz ve bedbaht Türklüğün yazılmış olan elemine yeni bir satır ilave için bütün cihan birbiriyle müsabaka ediyordu. Fakat Türkler artık o kadar çok bedbaht ve müteellim oldular ki, bu elem destanına yeni bir satır ilave ettirmemek için yok olma tehlikesini bile göze almışlardır. İşte Çanakkale’de cihana hayretler bahşeden o müthiş ve akılları durduran harika müdafaa ve hücumu, ilelebet yok olup gitmektense daha uzun zamanlar kaim olmak emeliyle çırpınan Türklüğün heyecan dolu ruhu doldurdu.”**

Çanakkale Müdafaası, Türk Milleti’nin milli ve yılmaz karakterini taşımakla birlikte, Türk’ün okuyan, yetişmiş aydın kesimimin tümünün yok olmasına sebep olan derin bir damı da bu millete yaşatmıştır.

Çanakkale Savaşı bize çok ciddi bir yetişmiş insan kaybına sebep olması nedeniyle uzun bir süreç içinde Türk milletine çok pahalıya mal olmuştur. Bu beşeri kayıpların en ciddi boyutu ise eğitim hayatımıza etki etmesi ve eğitimli insanlarımızın yok olmasıdır. Çanakkale Savaşı bir noktada toprağa verdiğimiz öğretmen ve öğrencilerdir.***

Ülkenin genelindeki eğitimin gözbebeği olan o günkü okullarımızın öğretmen ve öğrencileri, neredeyse top yekun Çanakkale’de saflarını almışlardır.

Osmanlı’da ilk tıp fakültesi olan “Darülfünun-u Osmani’nin” öğrencileri, Birinci Dünya Savaşı boyunca değişik cephelerde ordu saflarında bulunmuş ve birçoğu cephelerde şehit düşmüştür. Öğretim üyeleri ve öğrencilerin askeri birliklere dağıtılması yüzünden 1915’de fakülte bir süre kapalı kalmış ve okul yaralılar hastanesi olarak kullanılmıştır. 1915’de Darülfünun da öğretim gören yüzlerce tıbbiyeli, okullarını bırakarak Çanakkale’ye koştu. İki tümen halinde Gelibolu’ya gelen bu gençlerin tamamı şehit oldular.

Çanakkale’de yüksek Öğretim kurumlarından verilen şehitler nedeniyle Gazi Mustafa Kemal Paşa, “Biz Çanakkale’ye bir Darülfünun gömdük” diyerek olayın vahim boyutunu ortaya koymuştur. Yüksek Öğretim ve medreseler yanında Çanakkale müdafaasına katılan sultani ve idadi yani lise seviyesinde eğitim kurumları da bulunmaktadır.

Çanakkale Savaşları sırasında Mekteb-i Sultani yani Galatasaray Lisesi’nde eğitime ara verilmemişti. Ama bazı Galatasaray’lı öğrenciler, gönüllü olarak askere yazılmışlardır. Mekteb-i Sultani öğrencileri, 1911’den 1917’ye kadar olan bir dönemde Trablusgarp ile Balkan Savaşları ve Birinci Dünya Savaşları’nın üç yılında hiçbir mecburiyetleri olmadığı halde gönüllü olarak savaşlara katılmışlardır. Kayıtlara göre, 1912’de 60 mezun veren okuldan, 1913’de 134, 1914’de 21, 1915’de 18, 1916’da 4, 1917’de 5 öğrenci ancak mezun vermiştir. İstanbul Sultanisi yani İstanbul Lisesi öğrencilerinden 50-55 öğrenci, gönüllü olarak Çanakkale Savaşlarına katılmak üzere başvuruda bulunmuştur. Geride kalanlar cepheden dönecek yaralı arkadaşları için okulu revir haline getirmişlerdir. Savaşta yaralanan öğrenciler İstanbul’a döndüğünde, okulda tedavi edilmiş ve sonra tekrar cepheye gönderilmiştir. 13 Mayıs 1915’de Arıburnu’na sevk edilen 2. tümenin çoğunu öğrenci olan gencecik fidanları ölüm kusan makineli tüfekler karşısında maalesef ekin gibi biçilmişlerdir. Siperlerinde sadece sarı kurdelelerine yazdıkları şu mukaddes ibare kalmıştı. “İstanbul Lisesi Vatan Sağ olsun.” Çanakkale Savaşı’na gönüllü olarak katılan 50 İstanbul Sultanisi öğrencilerinin şehit düştüğü haberi okula ulaşınca, geride kalan öğrenciler ağabeylerinin anısına okulun kapıların ve pervazlarını matem rengi siyaha boyadılar. Okuldaki öğrencilerin Çanakkale zaferinden sonra okulda yaptığı yoklamada şehitlerin ismi okununca, İsmi söylenen her gencik arkasından, merasime gelenler, özellikle de aileleri “Şehit, Cennet-i Âlâ da…” diye bağırmışlardır.

Çanakkale Savaşı başladığında Vefa Lisesi’nin 1915-1916 eğitim dönemindeki öğrencileri ve öğretmenleri, asker üniforması giyerek ve okulun bahçesinde toplanıp marşlar söyleyerek Şehzadebaşı’na çıkmışlardı. Meydanda toplanan İstanbullular, Vefalıları, alkışlar ve dualarla savaşa uğurlamışlardı. Vefa Lisesi, Çanakkale Savaşlarında katılan ve şehit düşen öğrencileri nedeniyle bu yıllarda mezun veremedi.

 1916-17’de Balıkesir Sultanisi Çanakkale Savaşları’nda 94 şehit vermiştir. Balıkesir Erkek Muallim Mektebinden de çok sayıda öğrenci harbe dahil olmuştur. Bu okul; 1914-1918 yılları arasında yalnızca iki mezun verebilmiştir.

 17 yaşındaki öğrencilerini cepheye gönderen Sivas Lisesi, öğrenciler okuldan ayrılırken, hocalarına hitaben tahtalara; “Hocam biz Çanakkale’ye gidiyoruz hakkınızı helal edin” diye yazmışlardır. Savaşa giden öğrencilerin geri dönmemesi nedeniyle 1915’de mezun verilememiştir. Yatılı okul olduğu için Sivas Lisesi’nde diğer vilayetlerden gelen öğrenciler de vardı. Amasya, Yozgat, Erzincan ve Malatya gibi illerden öğrenciler de burada eğitim görmekteydi.

Edirne Lisesi’nin öğretmen ve öğrencileri de harbe katılmış ve hiçbiri geri dönmemiştir.

Kastamonu Abdurrahman Paşa Lisesi ise, 1911’de 64 mezun verebilmiş iken, 1916-1917’de başta Çanakkale olmak üzere süre giden savaşlar nedeniyle hiç mezun verememiştir.

Trabzon Lisesi öğrencilerinin büyük bölümü bir kısmının Çanakkale cephesine gitmesi ve savaşta şehit düşüp geri dönememesi sebebi ile Lise üç yıl boyunca mezun verememiştir. Trabzon ile Çanakkale arasının 1.300 kilometre olması ve o dönemin ulaşım araçları dikkate alındığında, bu fedakarlığın gerçek boyutu taktire bile sığmayacak ululuktadır.

 Öğrencilerinin tamamını Çanakkale’de şehit veren okullar arasında Konya Lisesi de yer almaktadır. Anadolu’daki liselerin Çanakkale Savaşı’na katılımları ile ilgili anlatımları çoğaltmak mümkündür. Fakat burada önemli olan şey, Türk Milleti’nin bu savaşlarda, kesin olmayan rakamlara göre ülkenin “beyin takımı”nı oluşturan 10 binden fazla öğretmen, öğrenci, Mülkiyeli, tıbbiyeli yetişmiş okur-yazarı yitirmiş olmasıdır.

Çanakkale Savaşları’nda yaşanan yetişmiş insan kaybı, daha sonraki dönemlerde Osmanlı devleti ve genç Türkiye Cumhuriyeti’ni derinden etkilemiştir. İngiliz Başbakanı Winston Churchill’in dediği gibi gerçekleşmişti: “Biz onların çiçeklerini kopardık.”

Balıkesir İvindi’den ve 104 yaşında vefat etmiş Çanakkale gazisi Azman Dede, Çanakkale’de cepheye katılan öğrencilerle ilgili olarak sarsıcı şu anısını anlatmıştır:

” Taarruz sırasında bölüm erimişti. Yüzbaşı telefonla takviye isteri. Gece yarısı siperleri takviye için istediğimiz askerler geldi. Hepsi gencecik insanlardı. Ama içlerinde daha çocuk denecek yaşta üç dört asker vardı ki, hemen dikkatimizi çekti. Bölüğü düzene soktum. Yüzbaşı gelenlerle ilgili tek tek ilgileniyor, karanlıkta el yordamıyla üstelerini başlarını düzeltiyor, sabah yapılacak olan süngü hücumuna hazırlıyordu. Sıra o çocuklara geldiğinde o cıvıl cıvıl, şarka söyleyerek gelen çocuklar birden çakı gibi oldular. Yüzbaşı sordu: “Yavrum siz kimsiniz?” İçlerinden biri “Galatasaray Mektebi Sultanisi Mektebi talebeleleriyiz, vatan için ölmeye geldik.” Diye cevap verdi. Gönlüm akıverdi o çocuklara. Bu savaş için çok küçüktüler. Daha süngü takmasını bile bilmiyorlardı. Onlarla ilgilendim. Mermi böyle basılır, tüfek şöyle tutulur. Süngü böyle takılır. Düşmana şöyle saldırılır…” diye Siperlerin arkasında ay ışığına kadar talim yaptık. Ortalık hafif aydınlanır gibi olunca hep yaptıkları gibi düşman gemileri gelip siperlerimizi bombalamaya başladılar. O şarkı söyleyerek sipere gelen, sanki çiçek toplarmış gibi neşeli olan o çocuklar siperin bir köşesinde sanki bir yumak gibi birbirlerine sarılmış tir tir titriyorlardı. Ürkmüşlerdi. Bu durum muharebede bir ürküntü bir panik meydana getirebilirdi. Tam onlara doğru yaklaşırken içlerinden biri avaz avaz bir marş söylemeye başladı.

“Annem beni yetiştirdi bu yerlere yolladı.

Al sancağı teslim etti Allah’a ısmarladı.

Boş oturma çalış dedi hizmet eyle vatana,

Sütüm sana helal olmaz saldırmazsan düşmana.

Baktım biraz sonra ona bir arkadaşı daha katıldı. Biraz sonra biri daha… Marş bitiyor yeniden başlıyorlardı. Bitiyor bir daha söylüyorlardı. Avaz avaz. Gözleri çakmak çakmak… Hücum anı geldiğinde hepsi süngü takmış tüfeklerine sımsıkı sarılmış, gözleri yuvalarından fırlamış, dişler kenetlenmiş bekliyorlardı. O an geldi. Birden yüzbaşı hücum diye bağırdı. İşte tam o anda, o çocuklar kurulmuş gibi siperlerden fırlayıverdiler. Tam o anda bir düşman makinelisi, yavruları biçiverdi. Hepsi sipere geri düştüler. Kucağıma dökülüverdiler.”

Çanakkale’nin bitmeyecek iç burkan dramlarından biri de Vefa Lisesi Fransızca Öğretmeni AhmetRıfkı Efendi’ye aittir. Çanakkale’de kızılca kıyametlerin koptuğu günlerde, Ahmet Rıfkı Efendi Çanakkale’ye gitmek için mektebin idaresine dilekçe verir. Arkadaşları ve talebeleri ile vedalaşır. Ahmet Rıfkı’nın tek varlığı arkada bıraktığı annesi Ayşe hanımdır ve Şehzadebaşı’ndaki evlerinde birlikte oturmaktadırlar. Durumu annesine anlatır ondan hakkını helal etmesini ister. Ardından mahallenin bakkalı, güngörmüş bir zat olan Selahaddin Adil Efendi’ye uğrar ve şöyle der:

“Çanakkale’ye gidiyorum, senden isteğim, anamı iaşesiz bırakma. Kısmetse dönüşte borcumu öderim.”

Ahmet Rıfkı önce İstanbul’da kısa bir eğitim görür, sonra da Çanakkale Düztepe’deki birliğine bölüm komutanı olarak gider. Çeşitli cephe ve siper savaşlarına katılır. Ve 19 Aralık 2015 günü şehit olur. Ahmet Rıfkı’nın şehitlik haberi kısa zamanda İstanbul’a ulaşır. Annesi haberi alır, çok üzülmesine rağmen imanı bütün bir hanım olduğundan hadiseyi tevekkülle karşılar. Aklına, veresiye yiyecek aldığı bakkal gelir. Bakkala gider ve “Selahattin Efendi, oğlum Çanakkale’de şehit düştü… Şehitlik künyesi, eşyaları ve ikramiyesi bir heyetle bu sabah bana ulaştırıldı. Yedi aydır senden veresiye alırız, borcumuzu verelim de oğlum borçlu yatmasın” der.

Selahattin Efendi şöyle cevap verir:

“Ayşe Hanım, sen okuma yazma bilmezsin, okuma bilen bir yakınını getir de hesabı o çıkarsın…”

Bunun üzerine Ayşe Hanım, komşusunun kızı Gülşah ile birlikte dükkana gider. Selahattin Efendi “Ahmet Rıfkı” bölümün açarak, veresiye defterini Gülşah’ın önüne koyar. Gülşah defteri incelerken birden hıçkırıklarla ağlamaya başlar… Bu duruma Ayşe Hanım ve dükkandaki diğer müşteriler de şaşırmışlardır. Gülşah’ın yanına gelirler. Gülşah onlara kırmızı satırlarla yazılmış sayfayı gösterir.

 Şöyle yazıyordur defterde: “Bu hesap, Ahmet Rıfkı’nın kanıyla ödenmiştir, vesselam…” O ana kadar hiç konuşmayan Selahattin Efendi yaşlı gözlerle şunları söyler:

 “Ahmet Rıfkı bu vatan uğruna canını feda etti. Biz birkaç parça mal vermekten mi çekineceğiz? Kat be kat helal olsun.”

Balkan hezimeti Türk Askerinin midesini ancak otla doyurabildiği Türk tarihine kara bir leke olarak düşen korkunç bir savaştı. Milyonlarca Müslüman Türk insanı katledildi, yurtlarını yuvalarını terk ederek, akın akın Anadolu’ya sığındı. Korkunç bir trajedi yaşandı. Osmanlı Devleti ne yazık ki, daha düne kadar eyaletleri ve sancakları olan ülkeler, İstanbul’u tehdit etmeye kadar cüret etti. Balkanların tümünü kaybetti. Sarıkamış Savaşı, bir anlamda cahil ve basiretsiz komutanların eseri olarak nitelenebilir.

Çanakkale Savaşları ise Türk’ün şanını dünyaya duyuran kahramanlık timsali bir başkaldırı idi. Ne yazık ki, yetişmiş insan kaybı nedeniyle, Türk’e en büyük darbeyi vuran savaş da bu onur savaşı olmuştur. Bu Savaştaki şanlı direniş 30 Ekim 1918’de imzalanan Mondros Mütarekesi ile kıymeti harbiyesi adeta buharlaşıp gitmiş ve düşman aynı anda Payitahtı işgal ederek, bu şanlı direnişi hükümsüz hale getirmiştir.

*Mart-Nisan 1915 Bakış

**Çanakkale Harbi Günlüğü Kazım Şakir

***age-Adı Geçen Eserde

Nurettin Şafak – Tarihi Süreç İçinde Milliyetçilik ve Din